4.30' διάβασμα
Η Εθνική Πινακοθήκη της Δανίας στην Κοπεγχάγη (SMK), ανακάλυψε ότι το λευκό του μολύβδου αλλοιωνόταν με «ανησυχητικό» ρυθμό. Μπορεί ένα αέριο που βρίσκεται στο διάστημα να αντιστρέψει τη ζημιά;
 |
| Άμπραχαμ Μπλούμαερτ (1566-1651) |
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι συντηρητές της Εθνική Πινακοθήκη στην Κοπεγχάγη ανακάλυψαν ότι οι λευκές ανταύγειες στα σχέδια Παλαιών Δασκάλων -έργα των Χανς Χόλμπαϊν, Αβραάμ Μπλουμάερτ, Κ.Β. Έκερσμπεργκ και άλλων- σκούραιναν με ανησυχητικό ρυθμό.
Ο αποχρωματισμός της χρωστικής λευκό του μολύβδου στα σχέδια, τις εκτυπώσεις και τις φωτογραφίες απασχολεί εδώ και καιρό τους συντηρητές. Όμως το SMK, η οποία κατέχει μία από τις μεγαλύτερες συλλογές σχεδίων στον κόσμο που αριθμεί περίπου 18.000 έργα και χρονολογείται από τα τέλη του 15ου αιώνα, θεώρησε ευκαιρία να κατανοήσει γιατί συμβαίνει και να βρει τρόπους αντιμετώπισής της.
«Όταν τα σχέδια βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση, δεν μπορούν πλέον να εκτεθούν στο κοινό επειδή χάνουν, κατά κάποιον τρόπο, το νόημα και την εμφάνισή τους και έτσι δεν είναι κατάλληλα για έκθεση», λέει ο Τζιανλούκα Παστορέλι, επιστήμονας συντήρησης στο SMK, ο οποίος συμμετέχει σε μια προσπάθεια πολλών δεκαετιών με επικεφαλής τον Νιλς Μπόρινγκ για την έρευνα της αλλοίωσης και την εξεύρεση τρόπων προστασίας της συλλογής.
Η πρόκληση αποτελεί μυστήριο, καθώς δεν παρουσιάζουν αποχρωματισμό όλα τα έργα, ακόμη και ενός καλλιτέχνη σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Αυτή η αμαύρωση παρατηρείται επίσης σπάνια σε ελαιογραφίες. Από τα 800 έργα του SMK που σχεδιάστηκαν με κιμωλία, κάρβουνο ή μολύβι και ζωγραφίστηκαν με ανταύγειες λευκού μολύβδου, περίπου τα μισά παρουσίασαν κάποιο βαθμό αποχρωματισμού. Επιπλέον 200 φωτογραφικές εκτυπώσεις χλωριούχου νατρίου και λιθογραφίες από τη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Κοπεγχάγης έχουν επίσης επηρεαστεί.
Το λευκό του μολύβδου αποτελούσε τη χρωστική ουσία εκλογής για το λευκό χρώμα και τις μοναδικές ιδιότητές του από την αρχαιότητα και μετά, μέχρι που οι τοξικές επιπτώσεις στην υγεία το έβγαλαν από τη μόδα τον 20ό αιώνα. Ο τρόπος προμήθειας και παραγωγής του έχει αλλάξει με την πάροδο του χρόνου, αλλά ιστορικά αναμιγνύονταν με συνδετικά υλικά και επαλείφονταν με βούρτσα στα έργα.
Οι ερευνητές αναρωτήθηκαν αν ορισμένες καλλιτεχνικές μέθοδοι ή υλικά καθιστούσαν τα έργα που επηρεάστηκαν πιο ευάλωτα. Η ομάδα του Παστορέλι χρησιμοποίησε προηγμένες, μη καταστρεπτικές τεχνολογίες απεικόνισης, φθορισμό ακτίνων Χ και περίθλαση σκόνης ακτίνων Χ, καθώς και ανάλυση ισοτόπων μολύβδου με μικροδειγματοληψία για να αποτυπώσει ουσιαστικά τα συστατικά των χρωμάτων, να προσδιορίσει τις ιδιότητες των υλικών και να μελετήσει τη χημική σύνθεση των μαυρισμένων περιοχών.
Η έρευνά τους έδειξε ότι η αλλαγή των τεχνικών κατασκευής και της χημικής σύνθεσης της χρωστικής επιδρά στην ευπάθεια στην αλλοίωση. Διαπίστωσαν επίσης ότι οι χημικές αντιδράσεις μετέτρεπαν το λευκό μόλυβδο σε θειούχο μόλυβδο ή γαληνίτη, ένα γνωστό μεταλλικό-γκρι ορυκτό. Μικροδιατομές κατεστραμμένων περιοχών αποκάλυψαν ότι αυτό συνέβαινε συχνότερα στην επιφάνεια. Συμπέραναν ότι ο ένοχος ήταν οι ενώσεις που περιείχαν θείο και βρίσκονταν στον αέρα.
.webp) |
| Τζέικομπ Μάθαμ (1571 – 1631) σχέδιο με κεφάλι άνδρα με ορατές αλλοιώσεις |
 |
| λεπτομέρεια, τα φωτεινά σημεία από λευκό του μολύβδου έχουν μετατραπεί από λευκά σε κοκκινωπά και σκούρα καφέ |
Το θείο είναι ένα υποπροϊόν της ρύπανσης -προέρχεται από την κυκλοφορία, τη βιομηχανία και τα πεπτικά αέρια- και έχει αυξηθεί κατακόρυφα από τη βιομηχανική επανάσταση. Στο SMK, η μετακίνηση σε συνθήκες προσωρινής αποθήκευσης ευθύνεται εν μέρει για τα υψηλότερα επίπεδα έκθεσης στο θείο και την αισθητή αμαύρωση. Αλλά γιατί οι αρχές της δεκαετίας του 2000 αποτέλεσαν τέτοιο σημείο καμπής;
«Πρέπει επίσης να θυμόμαστε ότι το 2003-2004, αρχίσαμε να έχουμε πολύ ζεστά καλοκαίρια και αυτό έχει αντίκτυπο στην ποσότητα της ρύπανσης που παράγεται από την κυκλοφορία ή τα εργοστάσια, και επίσης καθιστά πιο δύσκολο για τα συστήματα ελέγχου της ατμόσφαιρας μέσα στα μουσεία και το σύστημα φιλτραρίσματος τους να χειριστούν όλες τις μεταβλητές που πρέπει να περιοριστούν σε ένα συγκεκριμένο εύρος», λέει ο Παστορέλι. Σε ένα απλό επίπεδο, η θερμότητα και τα διαθέσιμα αντιδραστήρια, όπως η αυξημένη ρύπανση, κάνουν τις χημικές αντιδράσεις να συμβαίνουν ταχύτερα και ευκολότερα. Επισημαίνει δε πως: «Πιστεύουμε ότι η σκουρότητα του λευκού μολύβδου είναι πολύ λιγότερο συχνή στους πίνακες ζωγραφικής, κυρίως επειδή πολλοί πίνακες ζωγραφικής χρησιμοποιούν ελαιοχρώματα και το λάδι έχει πράγματι μια ισχυρή προστατευτική επίδραση στις λευκές χρωστικές του μολύβδου».
Οι συμβατικές μέθοδοι θεραπείας περιλαμβάνουν τη χρήση λουτρών υπεροξειδίου του υδρογόνου ή τζελ για να φωτίσουν τις σκουρόχρωμες ανταύγειες, αλλά ενέχουν τον κίνδυνο να προκαλέσουν ζημιά στα υλικά του έργου και να δημιουργήσουν χημικά μια νέα ένωση, η οποία δεν είναι ιδανική για τη συντήρηση γιατί θεραπεύει, αλλά και καταστρέφει. Γι' αυτό τον λόγο ομάδα ερευνητών στην οποία συμμετέχει και ο Παστορέλι, μελετούν μια εντελώς νέα προσέγγιση σε αυτή την πρόκληση της συντήρησης - τη χρήση ατομικού οξυγόνου.
Τον Μάιο, σε ένα συνέδριο στην Περούτζια, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά η χρήση ατομικού οξυγόνου για την αντιστροφή του σκουρόχρωμου λευκού του μολύβδου - χωρίς νερό, οξέα ή επαφή - σε εργαστηριακές προσομοιώσεις. Θεωρήθηκε μια σημαντική ανακάλυψη τόσο για τη χημεία όσο και για τη συντήρηση έργων τέχνης.
 |
| Χανς Χόλμπαϊν , Μελέτη δύο φαρετρών για την Αγία Σεβαστιανή, φωτογραφία του 2003 πριν τον αποχρωματισμό |
 |
| Χανς Χόλμπαϊν , Μελέτη δύο φαρετρών για την Αγία Σεβαστιανή, πρόσφατη φωτογραφία μετά τον αποχρωματισμό |
Το ατομικό οξυγόνο είναι μια εξαιρετικά δραστική μορφή οξυγόνου που βρίσκεται σε χαμηλή γήινη τροχιά και αλληλεπιδρά εύκολα με χημικές ουσίες γύρω του. Οι επιστήμονες της Nasa Σάρον Μίλερ και Μπρους Μπανκς ερεύνησαν πώς αυτό το διασπαστικό αέριο θα επηρέαζε το εξωτερικό των διαστημοπλοίων και αργότερα μελέτησαν τη χρήση του για τον καθαρισμό αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς.
Κατά την επαφή με το ατομικό οξυγόνο, οργανικά υλικά όπως η αιθάλη, οι λεκέδες και τα βερνίκια απελευθερώνονται στον αέρα. «Μετατρέπονται σε μονοξείδιο του άνθρακα και διοξείδιο του άνθρακα και φεύγουν ως αέριο, οπότε δεν αφήνουν υπολείμματα στην επιφάνεια», λέει η Μίλερ.
Αυτή και ο Μπανκς μπόρεσαν να το δοκιμάσουν σε έναν αναπάντεχο μολυσματικό παράγοντα. Σε μια εκδήλωση που διοργανώθηκε το 1997 για το οίκο μόδας Chanel στο Μουσείο Άντι Γουόρχολ στο Πίτσμπουργκ, μια απερίσκεπτη καλεσμένη παραμόρφωσε τη ζωγραφισμένη στο χέρι μπανιέρα του Γουόρχολ (1961) με ένα φιλί γεμάτο κραγιόν. Οι συμβατικές μέθοδοι αντιμετώπισης απέτυχαν να αφαιρέσουν το σημάδι. Οι Μίλερ και Μπανκς χρησιμοποίησαν μια δέσμη ατμοσφαιρικού οξυγόνου για περισσότερες από πέντε ώρες, η οποία αφαίρεσε τη μουτζούρα, αλλά και μέρος της υποκείμενης βρωμιάς και ένα λεπτό στρώμα χρώματος.
Προς το παρόν, το SMK διασφαλίζει ότι τα συστήματα ελέγχου του κλίματος και φιλτραρίσματος του αέρα λειτουργούν αποτελεσματικά, αλλά δεν αναλαμβάνει δράση για να φωτίσει τις αμαυρωμένες ανταύγειες στα επηρεαζόμενα έργα, επειδή δεν υπάρχει προς το παρόν ασφαλής τεχνική.
επιμέλεια-μετάφραση-προσαρμογή: Κάππα Λάμδα
© periopton
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ' οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
πηγή: Statens Museum for Kunst
