3.40' διάβασμα
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Αγγλία, περίπου το 1890. Εκτύπωση αριστοτυπίας*. © courtesy Galerie Lumière des roses |
Αφορμή γι' αυτό το άρθρο στάθηκε η έκδοση ενός βιβλίου (μέσα στην κρίση έμπνευσης που βιώνουν τα φωτογραφικά βιβλία τον τελευταίο καιρό) που περιέχει φωτογραφίες από την ιδιότυπη συλλογή του ζεύγους Μαριόν και Φιλίπ Ζακιέ.
Γιατί ιδιότυπη; Γιατί επί είκοσι χρόνια οι δύο ρέκτες εικόνων συνέλεγαν φωτογραφίες σε παζάρια, σε παλαιοπωλεία, πεταμένες στα σκουπίδια, εικόνες διαφορετικής θεματικής, αλλά με ένα κοινό ειδοποιό γνώρισμα. Είναι έργα αγνώστων δημιουργών, αλλά πέρα από το ότι στερούνται υπογραφής ή τεκμηρίωσης, φέρουν ωστόσο ένα ανεξίτηλο στίγμα αναμφισβήτητης καλαισθησίας και συναισθηματικής φόρτισης. Συγκροτούν έτσι ένα ιδιαίτερο αρχείο καθημερινότητας, όπου η αξία δεν απορρέει από την αναγνωρισιμότητα του δημιουργού, αλλά από την αισθητική και την εσωτερική δύναμη της ίδιας της εικόνας.
Ταυτόχρονα εγείρουν μία από τις πιο προκλητικές ερωτήσεις του εικονοποιητικού μας πολιτισμού: τι συμβαίνει όταν μια εικόνα χάνει τον δημιουργό της; Συνιστά «καλλιτεχνικό έργο» και ποια είναι η θέση του δημιουργού σε ένα μέσο που συχνά χαρακτηρίζεται από τον τυχαίο χαρακτήρα του;
Το ερώτημα «έχει μια φωτογραφία δημιουργό;» είναι θεμελιώδες. Σε αντίθεση με τη ζωγραφική ή τη γλυπτική, όπου το έργο ταυτίζεται σχεδόν αδιαμφισβήτητα με την πρόθεση και το ύφος του καλλιτέχνη, η φωτογραφία εμπεριέχει έναν ισχυρό τυχαίο παράγοντα. Κάθε φωτογραφία είναι, στην ουσία της, μια πράξη συμπτώσεων. Το φως που πέφτει ακριβώς εκεί, η στιγμή που ανοιγοκλείνει το κλείστρο, το χαμόγελο που τυπώνεται για μια στιγμή στο χρόνο. Μήπως αυτή η εγγενής τυχαιότητα κάνει κάθε φωτογραφία, ουσιαστικά, ανώνυμη; Μήπως ο φωτογράφος είναι απλώς ένας διαμεσολαβητής ανάμεσα στη μηχανή και την πραγματικότητα, ένας τυχαίος μάρτυρας που συμβαίνει να κρατά την κάμερα τη σωστή στιγμή;
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Χωρίς τίτλο, εκτύπωση ενισχυμένη με ακουαρέλα, π. 1930 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Γαλλία, π. 1950 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Μικρό κορίτσι πρόσφυγας και ο παπαγάλος του. Γαλλία, π. 1940 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Ένας Πικάσο που σε κάνει να πέφτεις κάτω. Γερμανία, 1955 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Κάτω από τη βροχή. Γαλλία, π. 1960 © courtesy Galerie Lumière des roses |
Όμως, όσο ρομαντική κι αν είναι αυτή η ιδέα, η εμπειρία μας λέει κάτι διαφορετικό. Δύο άνθρωποι που φωτογραφίζουν το ίδιο θέμα την ίδια στιγμή δεν θα παράγουν ποτέ το ίδιο αποτέλεσμα. Το βλέμμα του καθενός φέρει το βάρος της προσωπικής του ιστορίας, των εμπειριών του, της κουλτούρας του. Ακόμη και το πιο απλό κάδρο είναι μια επιλογή, μια στάση απέναντι στον κόσμο. Το βλέμμα, η κουλτούρα και η αισθητική του δημιουργού αποτυπώνονται αναπόφευκτα στο κάδρο, αλλά το αποτέλεσμα παραμένει ανοιχτό σε πολλαπλές ερμηνείες, συχνά μακριά από την αρχική πρόθεση.
Έτσι, η φωτογραφία δεν μπορεί ποτέ να ξεφύγει εντελώς από τον δημιουργό της, αλλά ταυτόχρονα δεν είναι ποτέ αποκλειστικά προϊόν αυτού.
Η σημασία των ανώνυμων φωτογραφιών, όπως αυτών της συλλογής Ζακιέ, έγκειται ακριβώς σε αυτή την αντίφαση. Ενώ στερούνται υπογραφής, αποκαλύπτουν πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας που δεν θα είχαν ίσως αναδειχθεί μέσα από τις επίσημες, «καλλιτεχνικές» πρακτικές. Είναι θραύσματα βίων, στιγμές που κάποιος θεώρησε πως άξιζαν να διατηρήσει. Μια οικογενειακή εκδρομή, ένα παιδικό χαμόγελο, μια στιγμή ευτυχίας που τώρα ταξιδεύει αποκομμένη από το περιβάλλον της. Είναι όπως τα μπουκάλια με μηνύματα που ξεβράζει η θάλασσα - κανείς δεν ξέρει ποιος τα έστειλε ή γιατί, αλλά περιέχουν κάτι από την ανθρώπινη επιθυμία για επικοινωνία, για μνήμη.
Αυτές οι εικόνες έχουν την τρυφερότητα του "όμορφα εγωιστικού" κομματιού της φωτογραφίας. Δημιουργήθηκαν από κάποιον σαν 'περί εμού' φωτογραφίες ή για κάποιον που αγαπούσε. Δεν προορίζονταν για τη δημοσιότητα, δεν είχαν καλλιτεχνικές προτάσεις. Και ακριβώς αυτή η ειλικρίνεια τους δίνει μια ποιητική διάσταση που υπερβαίνει την αρχική τους χρηστικότητα.
Οι ανώνυμες φωτογραφίες λειτουργούν έτσι ως «λαϊκή μνήμη» της εικόνας. Αντιστοιχούν στον κινηματογράφο με τις οικογενειακές ταινίες: οικείες, προσωπικές, αλλά και απρόσμενα καθολικές. Το προσωπικό γίνεται συλλογικό μέσα από την κοινή εμπειρία του βλέμματος. Ακόμη και το «λάθος» –ένα κακό καδράρισμα, μια θολή λεπτομέρεια– αποκτά τη δική του αξία, καθώς μαρτυρεί την ανθρώπινη διάσταση της φωτογραφικής πράξης.
 |
Άγνωστος φωτογράφος Χωρίς τίτλο, αυτόχρωμη πλάκα, Γαλλία 1924 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος εκτύπωση επιζωγραφισμένη με ακουαρέλα Γαλλία, π. 1930-45 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος εκτύπωση επιζωγραφισμένη με ακουαρέλα Γαλλία, π. 1930 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Χωρίς τίτλο, αυτόχρωμη πλάκα, Γαλλία 1924 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Χωρίς τίτλο Γαλλία, 1931 © courtesy Galerie Lumière des roses |
 |
| Άγνωστος φωτογράφος 'Το άσπρο παπούτσι' π. 1931 © courtesy Galerie Lumière des roses |
Σήμερα, η φωτογραφία βρίσκεται σε κρίση ταυτότητας. Η τεχνητή νοημοσύνη υπόσχεται να δημιουργεί "τέλειες" εικόνες, προσαρμοσμένες στις επιθυμίες των editors και του κοινού. Αλλά αυτή η τελειότητα είναι μια απάτη - αντικαθιστά το απρόβλεπτο ανθρώπινο βλέμμα με έναν κόσμο φτιαγμένο για να ικανοποιεί συγκεκριμένες προσδοκίες.
Ταυτόχρονα, όλοι έχουμε γίνει φωτογράφοι. Οι κάμερες των κινητών μας καταγράφουν κάθε στιγμή, κάθε γεύμα, κάθε ηλιοβασίλεμα. Φωτογραφίζουμε, επεξεργαζόμαστε, ανεβάζουμε και ξεχνάμε σε λίγα λεπτά. Η φωτογραφία έχει γίνει τόσο κοινότοπη που παραδόξως απειλεί να χάσει την αξία της.
Μήπως σε αυτόν τον κόσμο των τρισεκατομμυρίων εικόνων, κάθε φωτογραφία καταδικάζεται στην ανωνυμία; Μήπως η υπερπαραγωγή εικόνων δημιουργεί έναν νέο τύπο ανωνυμίας, όχι από έλλειψη υπογραφής, αλλά από περίσσεια;
Ίσως το πραγματικό διακύβευμα δεν είναι η ταυτότητα του φωτογράφου, αλλά η διατήρηση του ανθρώπινου βλέμματος. Κάθε φωτογραφία, ακόμη και η πιο απλή, είναι μια στάση απέναντι στον κόσμο. Είναι η μαρτυρία κάποιου που είπε: "Αυτό αξίζει να απαθανατιστεί". Όταν χάνουμε τη σύνδεση με αυτή τη στάση, όταν οι εικόνες παράγονται αλγοριθμικά ή καταναλώνονται μηχανικά, χάνουμε κάτι ουσιώδες από την ανθρώπινη εμπειρία.
Οι ανώνυμες φωτογραφίες μας θυμίζουν ότι η αξία μιας εικόνας δεν κρίνεται από το όνομα που φέρει, αλλά από την ικανότητά της να μας αγγίξει, να μας μιλήσει για κάτι αληθινό. Είναι μια υπενθύμιση ότι κάθε στιγμή που επιλέγουμε να καταγράψουμε είναι, στην ουσία της, μια πράξη αγάπης προς τη ζωή.
 |
| Άγνωστος φωτογράφος Χωρίς τίτλο, αλλοιωμένη αμβροτυπία* Ηνωμένες Πολιτείες, π. 1860 © courtesy Galerie Lumière des roses |
Στο τέλος, ίσως η ανώνυμη φωτογραφία να είναι το πιο ειλικρινές από όλα τα είδη τέχνης. Δεν αξιώνει φήμη, δεν διεκδικεί θέση στην ιστορία. Απλώς υπάρχει, περιμένοντας κάποιον να την ανακαλύψει, να την καταλάβει, να την αγαπήσει. Και όταν αυτό συμβαίνει - όπως στην περίπτωση της συλλογής Ζακιέ - η ανωνυμία παύει να είναι απώλεια και γίνεται δώρο. Ένα όμορφο λάθος παραλήπτη που μας θυμίζει πως η τέχνη δεν ανήκει σε όσους τη δημιουργούν, αλλά σε όσους τη βλέπουν. (Κ. Λ.)
Lumière des roses – Éloge de la photographie anonyme
Marion et Philippe Jacquier (Atelier EXB)
* Η αριστοτυπία αποτελεί μέρος τηςμεθόδου επεξεργασίας γνωστή ως τεχνική «τριών στρωμάτων»: ένα υπόστρωμα χαρτιού, ένα στρώμα θειικού βαρίου (λευκή χρωστική ουσία) αναμεμιγμένο με ζελατίνη και, τέλος, ένα στρώμα εικόνας που περιέχει χλωριούχο άργυρο αιωρούμενο σε ζελατίνη ή κολλόδιο.
* Η αμβροτυπία είναι μια φωτογραφική τεχνική που παράγει θετική εικόνα. Πρόκειται για ένα αρνητικό υγρού κολλοδίου σε γυάλινη πλάκα, το οποίο όταν προβάλλεται σε σκούρο φόντο μοιάζει με θετική φωτογραφία. Η επιλογή του όρου «αμβροτυπία», από την ελληνική λέξη «άμβροτος» που σημαίνει «άφθαρτος» ή «αθάνατος», πιθανώς συνδέεται με την ανθεκτικότητα της γυάλινης βάσης.
Δείτε επίσης:
Κρυμμένες μητέρες, ανήσυχα παιδιά και... ο φωτογράφος!
επιμέλεια-κείμενο: Κάππα Λάμδα
© periopton
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας
η καθ' οιονδήποτε τρόπο χρήση/αναπαραγωγή/ιδιοποίηση
του παρόντος άρθρου (ολόκληρου ή αποσπασμάτων)
